Ο αιώνας της βιοτεχνολογίας Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου

Η συνάντηση της ιατρικής και βιολογίας με την τεχνολογία έχει προσφέρει πολλά στην αντιμετώπιση της σωματικής ασθένειας και γενικότερα στην εξέλιξη των επιστημών αυτών, έχει όμως δημιουργήσει προβλήματα και ερωτηματικά. Αυτά αναφέρονται κυρίως στην βιολογική ζωή του ανθρώπου και με αυτά ασχολούνται και άλλες επιστήμες, όπως η νομική και η βιοηθική. Τα προβλήματα με τα οποία ασχολείται η βιοηθική αντιμετωπίζουν σήμερα και οι ποιμένες της Εκκλησίας.

Στην εποχή μας οι εξελίξεις στον τομέα της βιοτεχνολογίας είναι τόσο μεγάλες που θεωρούνται σαν μια νέα επανάσταση, και συμβαίνουν με τέτοιο ρυθμό που καθημερινά επέρχονται αλλαγές στην επιστημονική γνώση, γεγονός που επηρεάζει και την κοινωνία στο σύνολό της, αλλά και τον κάθε άνθρωπο τόσο στην προσωπική όσο και στην κοινωνική του ζωή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι εξελίξεις της βιοτεχνολογίας στην ιατρική επιστήμη.

Είναι γνωστόν ότι η ανθρωπότητα σε κάποια περίοδο της ιστορίας της πέρασε από την αγροτική κοινωνία στην βιομηχανική κοινωνία, με την λεγομένη βιομηχανική επανάσταση, γεγονός που είχε άμεσες συνέπειες στην ζωή ολοκλήρου της ανθρωπότητος. Οι αλλαγές ήταν πολλές και μεγάλες.

Πολλοί μελετητές εντοπίζουν το γεγονός ότι σήμερα ζούμε μια άλλη επανάσταση που χαρακτηρίζεται ως βιοτεχνολογική και γι’ αυτό κάνουν λόγο για το ότι έχουμε εισέλθει σε έναν αιώνα που μπορεί να αποκληθή αιώνας της βιοτεχνολογίας.

Ο όρος βιοτεχνολογία εισήχθη από τον Ούγγρο Karl Ereky το 1919 σε ένα βιβλίο του, όπου μελετούσε την παραγωγή προϊόντων και ουσιών με την χρήση ζωντανών οργανισμών και αναφερόταν στην σύνδεση της βιολογίας με την τεχνολογία. Εξέλιξη του αρχικού αυτού όρου αποτελεί ο ορισμός της βιοτεχνολογίας, σύμφωνα με την Convention on Biological Diversity (Συνθήκη για την Βιολογική Ποικιλότητα) το 1992, ως κάθε τεχνολογικής εφαρμογής που χρησιμοποιεί βιολογικά συστήματα, ζωντανούς οργανισμούς ή συστατικά τους, για να παράγη ή να τροποποιήση προϊόντα ή διαδικασίες για συγκεκριμένη χρήση.

Με την ευρύτερη έννοια αυτού του όρου στην βιοτεχνολογία συμπεριλαμβάνονται πανάρχαιες τεχνικές, όπως η καλλιέργεια φυτών, η εξημέρωση και εκτροφή ζώων που χρονολογείται πριν από 10.000 χρόνια, η ζύμωση του ψωμιού, που χρονολογείται πριν από 6.000 χρόνια, ή της μπύρας, του κρασιού και του τυριού πριν από 3.000 χρόνια. Ακόμη πολλές άλλες κοινές πρακτικές, γνωστές στην ανθρωπότητα από αιώνες, όπως η επιλογή και ανάπτυξη βελτιωμένων ειδών φυτών και ζώων, και πιο πρόσφατα η βελτίωση του τρόπου των καλλιεργειών με λιπάσματα, εντομοκτόνα και πολλά άλλα.

Με στενότερη αντίληψη του όρου, σύμφωνα με την Δήλωση του 2000 για την βιοτεχνολογία, του Οργανισμού Επισιτισμού και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (FAO, Food and Agriculture Organization of United Nations), ο όρος μπορεί να περιορισθή στις εφαρμογές των νέων τεχνικών της γενετικής μηχανικής και μοριακής βιολογίας και στις νέες αναπαραγωγικές διαδικασίες, καλύπτοντας ένα φάσμα τεχνικών, όπως ο χειρισμός γονιδίων, η μεταφορά γονιδίων, ο ανασυνδυασμός του DNA, η κλωνοποίηση σε φυτά και ζώα.

Παρόμοιος είναι και ο ορισμός που δόθηκε στον όρο «μοντέρνα βιοτεχνολογία» από το Πρωτόκολλο της Καρθαγένης για την Βιοασφάλεια (Cartagena Protocol on Biosafety, Montreal 2000). Σύμφωνα με αυτό, στον όρο «μοντέρνα βιοτεχνολογία» περιλαμβάνονται α) οι εργαστηριακές (in vitro) τεχνικές πάνω στο DNA, όπως ο ανασυνδυασμός του DNA, και η άμεση μεταφορά γενετικού υλικού και οργανυλλίων και β) η ένωση κυττάρων ανάμεσα σε είδη διαφορετικών οικογενειών, που ξεπερνούν τα όρια της φυσιολογικής αναπαραγωγής και που δεν συγκαταλέγονται στις παραδοσιακές μεθόδους εκτροφής και επιλογής ειδών.

Πάντως είναι σαφές ότι οι εφαρμογές της βιοτεχνολογίας αφορούν πάρα πολλούς τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Έτσι ως «λευκή βιοτεχνολογία» χαρακτηρίζονται οι εφαρμογές της στην βιομηχανία, π.χ. για την ανάπτυξη νέων χημικών, βιοκαυσίμων, βιοπλαστικών, νέων ενζύμων για απορρυπαντικά, για παραγωγή τροφών κ.ά.? ως «πράσινη βιοτεχνολογία» χαρακτηρίζονται οι εφαρμογές της στον αγροτικό τομέα, όπως για παράδειγμα η ανάπτυξη γενετικώς τροποποιημένων οργανισμών που θα δούμε σε επόμενο κεφάλαιο, και ως «κόκκινη βιοτεχνολογία» χαρακτηρίζονται οι εφαρμογές της στην υγεία και την ιατρική, στην προσπάθεια καταπολέμησης και πρόληψης των ασθενειών του ανθρώπου. Βέβαια τα όρια μεταξύ λευκής, πράσινης και κόκκινης βιοτεχνολογίας είναι ασαφή.

Ο Τζέρεμι Ρίφκιν (Jeremy Rifkin) στο βιβλίο του «Ο αιώνας της βιοτεχνολογίας» αναλύει όλο αυτό το φαινόμενο με ενάργεια και ο αναγνώστης μπορεί να αντιληφθή τις μεγάλες αλλαγές που γίνονται στις ημέρες μας και ενδέχεται να επακολουθήσουν. Μερικές απόψεις του θα καταγράψουμε στην συνέχεια.

Θεωρείται ότι η εποχή μας βρίσκεται στο τέλος της βιομηχανικής εποχής, η οποία σημαδεύθηκε από μεγάλες αλλαγές στις κοινωνίες, αφού μεγάλο τμήμα του αγροτικού πληθυσμού μετακινήθηκε σε αστικές περιοχές με αποτέλεσμα την αλλαγή του κοινωνικού ιστού. Η εποχή αυτή χαρακτηρίσθηκε από μεγάλες εξελίξεις στις συγκοινωνίες και μεταφορές, από τον σιδηρόδρομο έως τις αερομεταφορές, αλλά και στον τρόπο επικοινωνίας των ανθρώπων, από τον τηλέγραφο και την τηλεφωνία έως τους δορυφόρους και το διαδίκτυο. Αντίστοιχη ήταν και η μεταβολή της μορφής των πόλεων με την δημιουργία μεγάλων τσιμεντένιων οικοδομημάτων, που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες που δημιουργήθηκαν από την αστυφιλία.

Κατά την βιομηχανική εποχή έγιναν αλλαγές και σε άλλους τομείς. Για παράδειγμα, αυτή η εποχή ήταν εποχή της φυσικής και της χημείας, οι επιστήμονες διέσπασαν το άτομο, επινοήθηκε η συσκευή των ακτίνων Χ, οι επιστήμονες ερευνητές έδωσαν στους ανθρώπους τα εμβόλια, τα αναισθητικά, τα αντιβιοτικά και άλλα φάρμακα. Γενικά, οργανώθηκαν και αναπτύχθηκαν τα επιστημονικά ερευνητικά κέντρα και τα Πανεπιστήμια, ακόμη δημιουργήθηκαν κοινωνικά συστήματα και έγιναν διάφορες άλλες αλλαγές στον κοινωνικό χώρο. Βέβαια, υπήρξαν και αρνητικές συνέπειες τις οποίες δεν θα εντοπίσουμε εδώ, γιατί δεν είναι αυτός ο σκοπός του βιβλίου αυτού.

Η βιομηχανική εποχή που σηματοδότησε «το τελευταίο στάδιο της φωτιάς», είναι μια «πυροτεχνολογική εποχή», και η πυρηνική βόμβα αποτελεί «την έσχατη έκφραση της εποχής της πυροτεχνολογίας».

Μετά την βιομηχανική εποχή περάσαμε στην εποχή της βιοτεχνολογίας, που συνιστά μια νέα επανάσταση με θετικές και αρνητικές συνέπειες στην κοινωνία και την οικονομία. Γίνεται λόγος για την δημιουργία μιας νέας «λειτουργικής μήτρας», αφού δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για νέες ομάδες τεχνολογιών που δίνουν ώθηση στο εμπόριο, δημιουργούνται προϋποθέσεις, όπως ισχυρίζονται, για μια νέα αναδημιουργία της γης «μέσω μιας τεχνητής δεύτερης Γένεσης», την δημιουργία της επιστήμης της ευγονικής, αλλά και μιας νέας κοινωνιολογίας.

Γράφεται χαρακτηριστικά: «Όλα μαζί τα γονίδια, οι βιοτεχνολογίες, οι πατέντες ζωντανών οργανισμών, η παγκόσμια βιομηχανία γονιδίων και οι επεμβάσεις σ’ αυτά, τα νέα πολιτισμικά ρεύματα, οι υπολογιστές και οι αναθεωρημένες αντιλήψεις για την εξέλιξη αρχίζουν να αναδημιουργούν τον κόσμο μας».

Οι επιστήμονες, ύστερα από μακροχρόνιες έρευνες πάνω στην διαίρεση του κυττάρου και στον τρόπο διαχωρισμού των χρωματοσωμάτων, και από την απλή παρατήρηση με το μικροσκόπιο, έφθασαν στο σημείο να απομονώνουν και να ανασυνδυάζουν τμήματα του DNA και τα γονίδια που βρίσκονται σε αυτό και τελικά να επιτύχουν πρόσφατα την χαρτογράφηση του ανθρώπινου DNA.

Επιστήμονες απομόνωσαν τμήματα του DNA δύο οργανισμών που δεν διασταυρώνονται στην φύση και στην συνέχεια χρησιμοποιώντας «ένα είδος βιολογικής ραπτομηχανής» συνέρραψαν τα δύο αυτά ανεξάρτητα τμήματα των δύο άσχετων μεταξύ τους οργανισμών και δημιούργησαν ένα καινούριο στοιχείο, ένα νέο ανασυνδυασμό των δύο διαφορετικών DNA.

Αναφέρονται μερικά παραδείγματα. Το 1983 πήραν «γονίδια της ανθρώπινης αυξητικής ορμόνης» και τα έβαλαν στο έμβρυο ενός ποντικιού. Με την ενέργεια αυτή παρήχθησαν τα «σούπερ ποντίκια» που ήταν δύο φορές μεγαλύτερα από τα άλλα ποντίκια, και το σπουδαιότερο είναι ότι «τα ανθρώπινα γονίδια ενσωματώθηκαν μόνιμα στη γενετική διάταξη αυτών των ζώων». Το 1984 «συνένωσαν κύτταρα εμβρύου μιας κατσίκας και ενός προβάτου και τοποθέτησαν το έμβρυο αυτό στη μήτρα ενός ζώου υποκατάστατου το οποίο γέννησε ένα αιγοπρόβατο». Το 1986 πήραν το γονίδιο από μια πυγολαμπίδα που προκαλεί το φως και το έβαλαν «στο γενετικό κώδικα ενός φυτού του καπνού. Τα φύλλα του καπνού έλαμψαν».

Στους επιστήμονες δημιουργείται η εντύπωση ότι κατασκευάζουν εκ νέου τον κόσμο και ότι ο άνθρωπος καθίσταται έτσι δημιουργός του κόσμου. Γράφεται χαρακτηριστικά: «Αρχίζουμε να βλέπουμε τη ζωή με την οπτική του χημικού.... Για πρώτη φορά στην ιστορία, κατασκευάζουμε την ίδια τη ζωή. Αρχίζουμε να αναπρογραμματίζουμε τους γενετικούς κώδικες των ζώντων οργανισμών για να εξυπηρετήσουμε τις πολιτισμικές και οικονομικές μας ανάγκες και επιθυμίες. Αναλαμβάνουμε το καθήκον μιας δεύτερης Γένεσης, αυτή τη φορά μιας τεχνητής Γένεσης που υπόκειται στις επιταγές της αποτελεσματικότητας και της παραγωγικότητας».

Τέτοιες μεθόδους προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν ή χρησιμοποιούνται ήδη στην εξορυκτική βιομηχανία, στον χημικό κλάδο για την αντικατάσταση του πετρελαίου, στον καθαρισμό του περιβάλλοντος για την απομάκρυνση πολύ επικίνδυνων ρυπαντών και αποβλήτων, στην δασοκομία, στην αγροτική οικονομία, στην καλλιέργεια των φυτών, στον τομέα της εκτροφής των ζώων, στην φαρμακοκαλλιέργεια, στην κλωνοποίηση, στην παραγωγή ιστών και οργάνων για την μεταμόσχευσή τους σε ανθρώπους, στην θαλάσσια βιοτεχνολογία, στην δημιουργία γενετικά παρασκευασμένων φαρμάκων, στην αντιμετώπιση διαφόρων χρονίων και αθεράπευτων ασθενειών κλπ. Μερικοί ισχυρίζονται ότι πρόκειται να μεγαλώσουν «ακέφαλους ανθρώπινους κλώνους σε τεχνητές μήτρες», ώστε να χρησιμοποηθούν ως ανταλλακτικά σε ανθρώπους που υποφέρουν από διάφορες ασθένειες.

Όμως όλα αυτά, όπως παρατηρείται, ενώ είναι πιθανόν να ωφελήσουν τον άνθρωπο, εν τούτοις έχουν και κόστος για την ζωή του και την κοινωνία. Όπως γράφηκε χαρακτηριστικά: «όσο πιο ισχυρή είναι αυτή η τεχνολογία στο να ιδιοποιείται και να ελέγχει τη φύση, τόσο πιο ακριβό είναι το τίμημα που θα αναγκασθούμε να πληρώσουμε για την αποδιοργάνωση και την καταστροφή που θα ξεσπάσει στα οικοσυστήματα και τα κοινωνικά συστήματα που συντηρούν τη ζωή». Και πιστεύεται ότι όπως στο τέλος της εποχής της πυροτεχνολογίας υπήρξε η πυρηνική βόμβα, έτσι μπορεί στο μέλλον να εμφανισθή κάτι πολύ αρνητικό για να χαρακτηρίση την εποχή της βιοτεχνολογίας, όταν δεν γίνεται καλή χρήση αυτής της προσπάθειας.

Γι' αυτό χρειάζεται οι επιστήμονες να δώσουν ιδιαίτερη προσοχή ώστε η εξέλιξη της επιστήμης να μη αποβή σε βάρος του ανθρώπου, αλλά και ο ορθόδοξος θεολόγος πρέπει να «κρίνη» τα δεδομένα του ανθρώπινου βίου μέσα από την αποκαλυπτική εμπειρία και να προσφέρη νόημα ζωής.–