«Πονώ, άρα υπάρχω» Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου

Η φράση και η έννοιά της «πονώ, άρα υπάρχω» ανήκει στον Ντοστογιέφσκι, που την συναντά κανείς σε όλα τα έργα του, στα οποία παρουσιάζει ανθρώπους να πονούν, να πάσχουν και να αναζητούν λύτρωση. Αυτό ήταν και το περιεχόμενο της ζωής του, αφού πέρασε από προσωπικές και οικογενειακές δοκιμασίες.

Θεωρώ ότι η φράση αυτή έρχεται σε αντίθεση με την φράση του Ντεκάρτ (Καρτεσίου), φιλοσόφου του διαφωτισμού: «σκέπτομαι, άρα υπάρχω», που ταύτιζε την ύπαρξη του ανθρώπου με την λογική, και την λογική επεξεργασία και θεωρούσε ότι εκεί προσδιορίζεται η ύπαρξη του ανθρώπου.

Πάντως, ο πόνος είναι σωματικός, ψυχολογικός, υπαρξιακός και πνευματικός, υπάρχει δε συσχέτιση και αλληλεπίδραση μεταξύ τους και είναι αυτός που συνδέεται με την ζωή του ανθρώπου. Ο άνθρωπος με την γέννησή του προξενεί πόνο στην μητέρα του, το αρτιγέννητο βρέφος μόλις αντικρίζει την ζωή κλαίει, δηλαδή γεννιέται με το κλάμα, ο άνθρωπος ζη σε όλη του την ζωή με το δίδυμο ηδονή και οδύνη και πεθαίνει πονώντας ο ίδιος και προξενώντας πόνο στα αγαπητά του πρόσωπα.

Επίσης, στον λόγο του αγίου Σιλουανού του Αθωνίτου και του γέροντος Σωφρονίου συναντούμε την έννοια μιας άλλης φράσεως: «Αγαπώ, άρα υπάρχω», δηλαδή, συνδέει την ύπαρξη του ανθρώπου με την αγάπη, οπότε είναι ο γνήσιος άνθρωπος, όπως τον καταρτίζει η Χάρη του Θεού, με την δική του συνέργεια.

Αλλά και αυτό το «αγαπώ, άρα υπάρχω» δεν είναι αντίθετο με το «πονώ, άρα υπάρχω», αφού, κατά την διδασκαλία του αγίου Σιλουανού, όσο μεγαλύτερη είναι η αγάπη, τόσο μεγαλύτερος είναι και ο πόνος και όσο μεγαλύτερος είναι ο πόνος, τόσο τελειότερη είναι η γνώση.

Ο Paul Brand, ένας Άγγλος γιατρός που εργάσθηκε ιατρικά κυρίως μεταξύ των λεπρών στην Ινδία, αλλά και στην Ασία, την Ευρώπη και την Αμερική, σε ένα βιβλίο του με τον τίτλο «Πόνος, ένα δώρο που κανένας δεν θέλει», αναλύει με παραστατικό και γλαφυρό τρόπο την αξία του σωματικού πόνου για τον άνθρωπο. Πρόκειται, όπως υποστηρίζει τεκμηριωμένα και από ιατρικής πλευράς, για μια ευεργεσία του Θεού, αφού ο νεκρός άνθρωπος δεν πονάει, αντίθετα ο ζωντανός άνθρωπος πονάει, και αυτός ο πόνος τον οδηγεί στην αναζήτηση ιατρού για την θεραπεία. Οι ασθένειες που δεν προξενούν πόνο είναι επικίνδυνες και θανατηφόρες.

Το πρόβλημα, όμως, δεν είναι ο πόνος –σωματικός, ψυχολογικός, υπαρξιακός, πνευματικός–, αλλά ο τρόπος με τον οποίον τον αντιμετωπίζουμε και ποιά είναι η στάση μας απέναντί του.

Από το βιβλίο αυτό θα συνοψίσω στην συνέχεια τρία σημαντικά σημεία.

1. Τα τρία στάδια του σωματικού πόνου

Ο σωματικός πόνος διέρχεται από τρία στάδια, ήτοι το σήμα, το μήνυμα και την απάντηση.

Το σήμα είναι ένας συναγερμός που κτυπάει όταν οι νευρικές απολήξεις στην περιφέρεια αισθάνονται τον κίνδυνο. Ομοιάζει με τον συναγερμό στο σπίτι, όταν κάποιος προσπαθή να παραβιάση την πόρτα η το παράθυρο.

Το μήνυμα είναι η μεταβίβαση της αίσθησης του πόνου στον νωτιαίο μυελό, στην βάση του εγκεφάλου, όπου φθάνουν τα εκατομμύρια σήματα πληροφοριών και εκεί γίνεται η διαλογή, το φιλτράρισμα.

Η απάντηση είναι η εμπειρία του πόνου που τελικά φθάνει στον εγκέφαλο, τον νεοφλοιό και από εκεί στους μετωπιαίους λοβούς για να αντιμετωπισθή. Αυτό το τρίτο στάδιο, της εμπειρίας του πόνου, είναι το πιο σημαντικό.

Συνήθως εμείς δίνουμε μεγάλη σημασία στο πρώτο στάδιο –το σήμα– και αμέσως αναζητούμε τρόπους να τον σταματήσουμε. Αυτό γίνεται με φάρμακα, σπρέϊ, αλοιφές, τοπικά αναισθητικά. Δεν μπορεί κανείς να αγνοήση και αυτό, αλλά πρέπει να δοθή ιδιαίτερη προσοχή στο τρίτο στάδιο, στον εγκέφαλο. Γιατί ένας πόνος, στην μέση για παράδειγμα, δείχνει ότι πρέπει να αλλάξουμε τρόπο ζωής, στάση του σώματος, γιατί διαφορετικά θα υπάρξη πρόβλημα στην σπονδυλική στήλη. Το ίδιο γίνεται και για τον πόνο του στομάχου και άλλων οργάνων του σώματος.

2. Η αντιμετώπιση του πόνου

Αφού η ζωή του ανθρώπου συνδέεται αναπόσπαστα με τον πόνο, αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος πρέπει να μάθη να αντιμετωπίζη και μάλιστα να τροποποιή τον πόνο, κυρίως στο τρίτο στάδιό του, δηλαδή στον εγκέφαλο.

Ο οργανισμός του ανθρώπου έχει μέσα του τις απαραίτητες δυνάμεις για να αντιμετωπίζη τον πόνο. Εμείς συνήθως με την πρώτη αίσθηση του πόνου –το σήμα– τρέχουμε στον γιατρό, που τον θεωρούμε ως έναν «μηχανικό», αλλ' όμως «μέσα μας έχουμε τον γιατρό».

Ο εγκέφαλος του ανθρώπου είναι ένας «κορυφαίος φαρμακολόγος», που παράγει πολλές χημικές ουσίες για την αντιμετώπιση διαφόρων καταστάσεων. Για παράδειγμα η β-ενδορφίνη είναι 20-50 φορές ισχυρότερη αναλγητική ουσία από την μορφίνη και χαρακτηρίζεται «ορμόνη anti-stress, φυσικής αναλγησίας και ευτυχίας». Γενικά, οι φυσικές ενδορφίνες μπλοκάρουν το μήνυμα του πόνου στο νευρικό σύστημα.

Όταν ο άνθρωπος, με διάφορους τρόπους, ευχαριστείται από κάτι, ο οργανισμός εκκρίνει ενδορφίνη που αντιμετωπίζει τον πόνο. Έτσι, η χρησιμοποίηση διαφόρων πολιτισμικών παραγόντων, η πίστη στον Θεό, η προσευχή, η ελπίδα, η επικοινωνία με τους ανθρώπους, βοηθούν στην έκκριση των ενδορφινών που είναι αναλγητικές ουσίες και βοηθούν και το σώμα.

Αυτό φαίνεται και από την σημασία του «placebo», που είναι ένα εικονικό «φάρμακο», το οποίο όμως ανακουφίζει σημαντικά τον άνθρωπο, ακριβώς γιατί βοηθά στην έκριση των ενδορφινών. Δεν πρόκειται απλώς για ψευδαίσθηση, αλλά για αντίδραση του οργανισμού για την αντιμετώπιση του πόνου.

Έτσι, υπάρχουν πολλοί τρόποι για να αντιμετωπίζη κανείς τον πόνο, να τον τροποποιή και ουσιαστικά να τον υπερβαίνη. Μερικοί από αυτούς είναι η αίσθηση του πόνου ως δώρο του Θεού για να καταλάβουμε την ασθένεια και να αλλάξουμε τρόπο ζωής• η «λιτανεία ευγνωμοσύνης», και για τον πόνο, που υποδεικνύει το πρόβλημα, αλλά και για τον τρόπο λειτουργίας όλων των οργάνων του σώματος με τέλειο τρόπο• η ακρόαση του πόνου, που μας υποδεικνύει μια αλλαγή συμπεριφοράς• η δραστηριότητα και η σωματική άσκηση• η αυτοκυριαρχία, που δείχνει υπομονή, ψυχραιμία και γενικά έναν φιλοσοφικό και εκκλησιαστικό-θεολογικό τρόπο ζωής• η συμμετοχή μας σε μια κοινότητα και η επικοινωνία με τους ανθρώπους.

Με όλους αυτούς τους τρόπους ο πόνος τροποποιείται και υπερβαίνεται στο τρίτο στάδιο, δηλαδή στον εγκέφαλο. Σημαντικός είναι ο ρόλος της προσευχής, της πίστεως στον Θεό, της συμμετοχής στην λατρεία της Εκκλησίας και την όλη δραστηριότητα της εκκλησιαστικής ζωής. Έτσι εξηγείται το ότι όσοι πιστεύουν στον Θεό βρίσκουν τρόπο και να μειώνουν τους πόνους και να τους υπερβαίνουν.

3. Ενισχυτές του πόνου

Εκτός από τους διαφόρους τρόπους για την αντιμετώπιση του πόνου, υπάρχουν και οι λεγόμενοι ενισχυτές του πόνου. Όπως ένα μηχάνημα ενισχυτού μεγαλώνει πολλαπλάσια την φωνή του ανθρώπου, για να ακούγεται σε μεγάλη απόσταση, έτσι υπάρχουν μερικοί παράγοντες που θεωρούνται ως ενισχυτές του πόνου, αφού τον πολλαπλασιάζουν, τον μεγενθύνουν, τον μεγαλώνουν.

Ως ενισχυτές του πόνου θεωρούνται ο φόβος για την αρρώστια και τον θάνατο• ο θυμός για κάποια ασθένεια σε συνδυασμό με την πίκρα γι' αυτό που συμβαίνει• οι ενοχές, που μας ταλαιπωρούν εσωτερικά• η αίσθηση της μοναξιάς, αφού αισθανόμαστε ότι δεν υπάρχουν άνθρωποι να μοιρασθούμε τον πόνο• η αδιαφορία για την ζωή κλπ.

Όλοι αυτοί οι παράγοντες όχι μόνον δεν βοηθούν τον άνθρωπο στην αντιμετώπιση του πόνου, αλλά τον κάνουν πιο δυστυχισμένο, τον βυθίζουν στην κόλαση του πόνου. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος πρέπει κατ' αρχάς να σταματήση τους «ενισχυτές» του πόνου και να βρη τρόπους να τροποποιή και να υπερβαίνη τον πόνο.

Και, βέβαια, με όλα αυτά δεν εννοείται μόνον ο σωματικός πόνος, αφού ο άνθρωπος αποτελεί μια ενότητα ψυχής και σώματος. Φαίνεται ευδιάκριτα ότι αν μάθουμε να αντιμετωπίζουμε τον ψυχολογικό, υπαρξιακό και πνευματικό πόνο, τότε θα μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε και τον σωματικό πόνο, που μερικές φορές είναι ισχυρός, γιατί δεν γνωρίζουμε τον τρόπο να τον αντιμετωπίζουμε.

Μαθαίνουμε πολλές εγκυκλοπαιδικές και επιστημονικές γνώσεις, εκπαιδευόμαστε σε κοινωνικούς τρόπους συμπεριφοράς, επιδιώκουμε να μάθουμε επικοινωνιακούς τρόπους για να κυριαρχήσουμε στην κοινωνία, μιλάμε διάφορες γλώσσες για να επικοινωνούμε με τους συνανθρώπους μας, αλλά είμαστε εντελώς ανίσχυροι στην αντιμετώπιση του ψυχολογικού, υπαρξιακού και πνευματικού άλγους, οπότε δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε και τον σωματικό πόνο, αλλά κυρίως τον φόβο που συνδέεται με τον πόνο. Γιατί μεγαλύτερο πρόβλημα δεν είναι ο πόνος, αλλά ο φόβος του πόνου.

Τελικά, ο πόνος του σώματος είναι δώρο στους υγιείς ανθρώπους. Οι νεκροί δεν ακούν, δεν πονούν. Οι ασθένειες που δεν πονούν είναι επικίνδυνες (ζάχαρο, καρκίνος στα πρώτα στάδια, πίεση, αδένες κλπ.)

Θα πρέπει να αξιοποιούμε τον πόνο, να τον θεωρούμε ως δώρο του Θεού για να αντιμετωπίζουμε μια ασθένεια, να κάνουμε προσπάθειες να τροποποιούμε την στάση μας έναντι του πόνου, κυρίως στο τρίτο στάδιο, να τον δαμάζουμε και όχι να είμαστε δούλοι, πράγμα που σημαίνει να κάνουμε υπομονή και όχι να αγανακτούμε.

Αυτό πρέπει να γίνεται και με τον ψυχολογικό πόνο.

Άρα υπάρχουμε ως άνθρωποι, ως Χριστιανοί όταν πονούμε, αλλά κυρίως είμαστε άνθρωποι και Χριστιανοί, όσο ξέρουμε να τροποποιούμε τον πόνο, όταν τον θεωρούμε δώρο Θεού και τον υπερβαίνουμε με την Χάρη του Θεού. Έτσι έκαναν όλοι οι άγιοι της Εκκλησίας, ιδίως οι μάρτυρες.

Και κάτι ακόμα. Ο πόνος στον άνθρωπο στέλνει ένα σήμα και στην κοινωνία. Είναι σαν να λέη: «Προσέξτε με! Χρειάζομαι βοήθεια».Συμβαίνει όπως γίνεται στο ανθρώπινο σώμα που τα αισθητήρια του πόνου αναγγέλλουν στα άλλα κύτταρα του σώματος το πρόβλημα.

Το ερώτημα είναι: Έχουμε την δυνατότητα να ακούσουμε τον πόνο μας, να αισθανθούμε ευγνωμοσύνη για τον πόνο, να ακούσουμε τον πόνο του συνανθρώπου μας;

Με την απάντηση στο ερώτημα αυτό μπορούμε να μετρήσουμε την ψυχική-πνευματική υγεία και την ασθένεια.

Έτσι το «πονώ, άρα υπάρχω» δείχνει ότι ζούμε ως άνθρωποι και Χριστιανοί.–